Zystkmt

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Nowy Tomyśl

Nowy Tomyśl
— miasto w gminie miejsko-wiejskiej —
Rynek w Nowym Tomyślu
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	nowotomyski
Gmina	Nowy Tomyśl
Data założenia	ok. 1780
Prawa miejskie	8 kwietnia 1786
Burmistrz	Włodzimierz Hibner
Powierzchnia	5,2 km²
Wysokość	70 m n.p.m.
Populacja (30.06.2017) • liczba ludności • gęstość	14 702[1] 2827 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 61
Kod pocztowy	64-300 do 64-301
Tablice rejestracyjne	PNT
Położenie na mapie gminy Nowy Tomyśl Nowy Tomyśl
Położenie na mapie powiatu nowotomyskiego Nowy Tomyśl
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Nowy Tomyśl
Położenie na mapie Polski Nowy Tomyśl
52°19′02″N 16°07′18″E/52,317222 16,121667
TERC (TERYT)	3015044
SIMC	0971175
Urząd miejski ul. Poznańska 33 64-300 Nowy Tomyśl
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Nowy Tomyśl (niem. Neutomischel) – miasto w woj. wielkopolskim, nad Szarką (dopływ Obry), w powiecie nowotomyskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Nowy Tomyśl. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego.

Według danych GUS z 30 czerwca 2017, miasto liczyło 14 702 mieszkańców.

Położenie geograficzne |

Nowy Tomyśl leży w zachodniej części województwa wielkopolskiego, przy osi Warszawa-Poznań-Berlin. Przez gminę przebiega autostrada A2 oraz międzynarodowa linia kolejowa E 20.

Przez miejscowość przepływa Szarka, niewielka rzeka dorzecza Odry, dopływ Obry.

Historia |

Początki Nowego Tomyśla sięgają XIII w., choć pierwsze ślady osadnictwa na tych obszarach pochodzą sprzed 11 tys. lat (m.in. pozostałości grobów skrzynkowych koło Wytomyśla i smolarni pod Jastrzębskiem Starym). Od średniowiecza znana była wieś Tomyśl, położona pośród wielkich kompleksów leśnych. W XVIII w. okolice Tomyśla zaczęli zagospodarowywać osadnicy olęderscy, sprowadzani przez właścicieli tych ziem, rodzinę Szołdrskich. Wśród nowych mieszkańców dominowali protestanccy Niemcy z Brandenburgii, Śląska i Pomorza, toteż wkrótce koniecznością stała się budowa zboru ewangelickiego. Świątynia powstała w osadzie nova colonia Glinki w 1780 r., a kilka lat później Feliks Szołdrski postanowił lokować koło kościoła nowe miasto.

Ostatecznie osadzie nadano prawa miejskie i nazwę Nowy Tomyśl 8 kwietnia 1786 r. przywilejem wydanym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wieś dla odróżnienia nazwano Starym Tomyślem. Już kilka lat po lokacji miasto włączono do zaboru pruskiego. Podczas wojen napoleońskich po zwycięskim powstaniu wielkopolskim 1806 roku Nowy Tomyśl zajęty został przez powstańców i wkrótce znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego. Po jego upadku w 1815 roku znów powrócił we władanie państwa pruskiego.

W 1811 roku miasto liczyło 66 domów i 438 mieszkańców (w 1837 roku – 809 mieszk.)^[2]. Działały tu warsztaty sukiennicze i garbarskie. W ciągu roku odbywały się cztery jarmarki: 11 kwietnia, 21 czerwca, 14 września oraz 28 listopada^[2].

Od 1815 roku miasto było jednym z pięciu w podówczas utworzonym powiecie bukowskim^[2]. Miasto było położone w leśnej części tego powiatu wśród osad olęderskich. W 1848 r. Buk utracił przywilej miasta powiatowego w ramach kary za udział w Wiośnie Ludów i urząd landrata przeniesiono tego samego roku do Nowego Tomyśla. W 1887 roku na mocy ustawy o podziale powiatów zlikwidowano powiat bukowski i utworzono dwa nowe: powiat grodziski i nowotomyski^[3].

Pod koniec XIX wieku było to jedyne miasto w Wielkopolsce bez kościoła katolickiego, a wszyscy katolicy należeli do parafii w odległym o 8 km Wytomyślu^[4]. W 1905 r. Nowy Tomyśl liczył 1985 mieszkańców, z czego 86,1% stanowili Niemcy, 8,2% – Polacy, zaś Żydzi – 5,7%^[5]. Ludność niemiecka dominowała w mieście aż do lat 20. XX w.

Powstańcy wielkopolscy opanowali Nowy Tomyśl 3 stycznia 1919. Powrót miasta do Polski usankcjonował traktat wersalski z 28 czerwca 1919 r.

Okres II wojny światowej |

 Osobne artykuły: Kraj Warty, Wysiedlenia Polaków z Wielkopolski 1939–1941 i Heim ins Reich.

Podczas II wojny światowej obszar ten był terenem silnej akcji germanizacyjnej, a mieszkańców polskiego pochodzenia wywożono na roboty do Niemiec lub do Generalnego Gubernatorstwa, a w zamian sprowadzono Niemców w ramach akcji kolonizacyjnej Heim ins Reich. Walki o miasto zakończyły się 27 stycznia 1945 roku.

Komunikacja |

 Zobacz też: Nowy Tomyśl (stacja kolejowa).

W 2011 przy ul. Poznańskiej otworzono oficjalnie sanitarne lądowisko.

Demografia |

• Piramida wieku mieszkańców Nowego Tomyśla w 2014 roku^[6].

Zabytki |

Kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa z 1780 r. (dawny zbór ewangelicki)

Zabytkowy młyn

Dom szachulcowy z końca XVIII (obecnie Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa)

• 
  kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa – pierwotnie zbór ewangelicki z 1780 r., na planie krzyża greckiego o równych ramionach


• 
  ratusz z 1879 r., obecnie siedziba sądu


• budynek poczty z 1884 r. przy ul. Piłsudskiego


• młyn z 1885 r. przy ul. Zbąszyńskiej


• 
  kościół Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy z 1895 r.


• kamienice z drugiej połowy XIX w. i początków XX w. (m.in. pl. Chopina 17, ul. Poznańska 8)

Wspólnoty wyznaniowe |

Kościół par. pw. MB Nieustającej Pomocy z 1896 r. i dom proboszcza

• 
  Kościół rzymskokatolicki:

• Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa w Nowym Tomyślu


• Parafia Najświętszej Maryi Panny Nieustającej Pomocy w Nowym Tomyślu

• 
  Świadkowie Jehowy:

• dwa zbory z Salą Królestwa^[7].

• 
  Kościół Ewangelicznych Chrześcijan w RP:

• Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan

Gospodarka |

W Nowym Tomyślu i okolicach działa kilka znaczących firm. Jedną z najbardziej znanych jest Fabryka Narzędzi Chirurgicznych „Chifa”, dziś znana pod nazwą „Aesculap Chifa” sp. z o.o., należąca do koncernu B.Braun Melsungen AG. Inne duże firmy to „Top-Tomyśl” (zakłady mleczarskie), położony w pobliskiej Paproci „Bartex” (największy polski importer win) czy produkująca złącza przemysłowe fabryka „Phoenix Contact”.

Rolnictwo |

Historia uprawy chmielu^[8] |

Pierwsze plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla pojawiły się pod koniec drugiego dziesięciolecia XIX w., a do jego intensywnego rozwoju w drugiej połowie XIX w. przyczynił się niemiecki kupiec pochodzenia żydowskiego – Józef Jakub Flatau.

Flatau sprowadzał w rejon Nowego Tomyśla szlachetne odmiany chmielu, a po wielu żmudnych doświadczeniach wyhodował także swoje własne odmiany. Chmiel z Nowego Tomyśla z roku na rok zdobywał coraz więcej nagród na wystawach krajowych i zagranicznych, a jego cena nieustannie rosła. Hermann Tietz w swoim szkicu biograficznym Józefa Jakuba Flataua pisze, że cena nowotomyskiego chmielu wzrosła z 9 talarów za cetnar w 1837 roku do 160 talarów w 1861 roku, co przyczyniło się do wzrostu zamożności wielu mieszkańców Nowego Tomyśla i okolic. Nowotomyski chmiel był już wykorzystywany jako surowiec nie tylko w lokalnych browarach (m.in. do produkcji słynnego piwa grodziskiego), ale także eksportowany do innych regionów Prus, a nawet za granicę (zwłaszcza odmiana lokalna). Było to możliwe z jednej strony dzięki wzrostowi wiedzy agrotechnicznej wśród plantatorów, a z drugiej strony dzięki działaniom marketingowym Flataua. W 1858 r. Józef Flatau został uhonorowany przez władze Nowego Tomyśla honorowym obywatelstwem (Hermann Tietz podaje, że miało to miejsce w 1864 roku).

Z wydawnictwa nowotomyskiego magistratu z 1873 roku Wiadomości o chmielu w Nowym Tomyślu wynika, że obszar plantacji chmielu w okolicy Nowego Tomyśla był największy w całych Prusach i stanowiły one jedyne źródło utrzymania dla ok. 10 tysięcy ludzi. W 1860 roku dochody z uprawy chmielu w tym regionie wyniosły 2,2 mln talarów.

Od połowy XIX w. odbywały się w Nowym Tomyślu jarmarki chmielarskie, na które przyjeżdżali także plantatorzy z Czech i Śląska. Dzięki uprawom chmielu miasto ożywiło się gospodarczo, a liczba jego mieszkańców systematycznie rosła.

Obecnie plantacje chmielu w okolicach Nowego Tomyśla obejmują obszar ok. 90 hektarów.

Największy wiklinowy kosz świata z 2006 roku

W całym kraju Nowy Tomyśl słynie też jako miasto wikliniarzy. Tradycje te sięgają XIX w., kiedy w te okolice sprowadzono z Ameryki Północnej specjalne odmiany wikliny. W mieście co roku w ostatni weekend wakacji organizowany jest Jarmark Chmielo-Wikliniarski. W 1985 r. założono tutaj Muzeum Wikliniarstwa i Chmielarstwa (oddział Muzeum Narodowego Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego w Szreniawie)^[9].

Sport |

• 
  NAP Polonia Nowy Tomyśl – najbardziej utytułowany klub piłkarski w mieście i występujący w A-klasie.


• TS 05 Nowy Tomyśl – klub piłkarski występujący w B-klasie.


• 
  LKS „Budowlani” Nowy Tomyśl – podnoszenie ciężarów.


• MOS MUKS Kangur Nowy Tomyśl – siatkówka.


• NASZACH Nowy Tomyśl - Nowotomyska Akademia Szachowa

Turystyka |

KTR Szarka – klub turystyki rowerowej powstały w 2001 r. Skupia młodzież z terenu powiatu nowotomyskiego. Organizator trzydniowego Rajdu Szlakiem Chmielu i Wikliny.

Współpraca międzynarodowa |

Miasta partnerskie^[10]

• 
  Biesenthal
  


• 
  Goch
  


• 
  Sulęcin
  


• 
  Dębno
  


• 
  Radzyń Podlaski^[11]
  

Ludzie związani z Nowym Tomyślem |

• 
  Zenon Grocholewski – kardynał, prefekt Kongregacji Wychowania Katolickiego


• 
  Paweł Najdek – ciężarowiec kategorii superciężkiej, 4-krotny medalista mistrzostw Europy


• 
  Błażej Telichowski – piłkarz


• 
  Stefania Kaja – ceramik, malarz


• 
  Franciszek Rost – lekarz, dyrektor szpitala


• 
  Mateusz Kościukiewicz – aktor


• 
  Czesław Piątas – generał Wojska Polskiego


• 
  Tomasz Tomiak - wioślarz, brązowy medalista IO w Barcelonie (1992)


• 
  Wojciech Bartecki – działacz narodowy w okresie zaborów.


• 
  Wojciech Wydra-Nawrocki - pedagog, poseł II RP, wiceburmistrz, społecznik


• 
  Zdzisław Połącarz – tworzący w Nowym Tomyślu polski malarz, grafik, rysownik, działacz społeczny.

Zobacz też |

• Synagoga w Nowym Tomyślu


• Cmentarz żydowski w Nowym Tomyślu

Przypisy |

Bibliografia |

• Bogusław Polak: Dzieje Nowego Tomyśla. Nowy Tomyśl: UMiG Nowy Tomyśl, 1998. ISBN 83-907840-1-7.


• Arno Kraft: ...und dazwischen Neutomischel. Berlin: Eigenverlag Arno Kraft, 1998. ISBN 3-00-002419-0. (niem.)


• Hermann Tietz: Joseph Jacob Flatau genannt Flatau von Hopfenfeld, Biographische Skizze. Berlin: 1868. (niem.)

Linki zewnętrzne |

• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Nowy Tomyśl


• 
  Tomyśl w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. XII: Szlurpkiszki – Warłynka. Warszawa 1892.

p • d • e Miasta województwa wielkopolskiego Miasta powiatowe Chodzież • Czarnków • Gniezno • Gostyń • Grodzisk Wielkopolski • Jarocin • Kalisz • Kępno • Koło • Konin • Kościan • Krotoszyn • Leszno • Międzychód • Nowy Tomyśl • Oborniki • Ostrów Wielkopolski • Ostrzeszów • Piła • Pleszew • Poznań • Rawicz • Słupca • Szamotuły • Śrem • Środa Wielkopolska • Turek • Wągrowiec • Wolsztyn • Września • Złotów Miasta gminne Bojanowo • Borek Wielkopolski • Buk • Chocz • Czempiń • Czerniejewo • Dąbie • Dobra • Dobrzyca • Dolsk • Golina • Gołańcz • Grabów nad Prosną • Jaraczewo • Jastrowie • Jutrosin • Kleczew • Kłecko • Kłodawa • Kobylin • Kostrzyn • Koźmin Wielkopolski • Kórnik • Krajenka • Krobia • Krzywiń • Krzyż Wielkopolski • Książ Wielkopolski • Luboń • Lwówek • Łobżenica • Margonin • Miejska Górka • Miłosław • Mikstat • Mosina • Murowana Goślina • Nekla • Nowe Skalmierzyce • Obrzycko • Odolanów • Okonek • Opalenica • Opatówek • Osieczna • Ostroróg • Pniewy • Pobiedziska • Pogorzela • Poniec • Przedecz • Puszczykowo • Pyzdry • Rakoniewice • Raszków • Rogoźno • Rydzyna • Rychwał • Sieraków • Skoki • Sompolno • Stawiszyn • Stęszew • Sulmierzyce • Swarzędz • Szamocin • Ślesin • Śmigiel • Trzcianka • Trzemeszno • Tuliszków • Ujście • Wieleń • Wielichowo • Witkowo • Wronki • Wyrzysk • Wysoka • Zagórów • Zbąszyń • Zduny • Żerków

p • d • e Gmina Nowy Tomyśl Siedziba gminy: Nowy Tomyśl Miasta Nowy Tomyśl Wsie Boruja Kościelna • Boruja Nowa • Bukowiec • Cicha Góra • Chojniki • Glinno • Grubsko • Jastrzębsko Stare • Kozie Laski • Mała Lipka • Nowa Róża • Paproć • Przyłęk • Róża • Sątopy • Sękowo • Stary Tomyśl • Szarki • Wytomyśl Osada leśna Wytomyśl Integralne części wsi Glińskie Góry • Mniszek • Ochabica • Trzy Dęby

p • d • e Powiat nowotomyski Miasta Lwówek • Nowy Tomyśl • Opalenica • Zbąszyń Gminy miejsko-wiejskie Lwówek • Nowy Tomyśl • Opalenica • Zbąszyń Gminy wiejskie Kuślin • Miedzichowo